Γράφει η Μαρία Ν. Αγγέλη
Το πρόβλημα της λειψυδρίας: Στο Ξηρόμερο, μέχρι τα μισά του 20ου αιώνα και πλέον, το πρόβλημα υδροδότησης ήταν πολύ σημαντικό. Ο Μαχαιράς, όπως και άλλα χωριά, υπέφερε για χρόνια από την έλλειψη νερού. Η σύνθετη λέξη «νεροχλίψα», νερό και χλίψα, είναι ξηρομερίτικη. Την έπλασαν οι Ξηρομερίτες για να εκφράσουν, με αυτή, τη θλίψη για την έλλειψη νερού. Και η φράση «θα γκανιάξουμε για νεράκι (= θα σκάσουμε από τη δίψα)», επίσης στο Ξηρόμερο ακούστηκε πολύ.
Οι Μαχαιριώτες, για την υδροδότηση των νοικοκυριών και των ζώων, είχαν δημιουργήσει πολλά πηγάδια μέσα στο χωριό αλλά και στην περιφέρεια. Η μεταφορά του νερού από το πηγάδι στο σπίτι ήταν κυρίως γυναικεία εργασία, όπως προκύπτει από προφορικές αφηγήσεις. Το νερό από το πηγάδι το αντλούσαν με ένα ειδικό κουβά, «το σατίλι» που ήταν δεμένο σε χοντρό σχοινί, «την τριχιά». Αναφέρονται και μερικές περιπτώσεις κατά τις οποίες κουβαλούσαν και άνδρες νερό με τα ζώα.
Ο Κατρίλας: Στην ανατολική παρυφή του χωριού Μαχαιρά Ξηρομέρου βρίσκεται το πηγάδι «Κατρίλας». Ένας τόπος που για δεκαετίες υπήρξε κομβικό σημείο της καθημερινής ζωής των κατοίκων. Κοντά στα σπίτια των οικογενειών Μπαρμπαρούση, στα «Μπαρμπαρσέικα», υπήρχε και διατηρείται ως σήμερα αυτό το πηγάδι με το ιδιαίτερο όνομα: Κατρίλας! Όνομα γένους αρσενικού. Προκαλεί γέλιο το σκωπτικό όνομά του. Η λέξη σημαίνει αυτόν που κατουριέται. Και μεταφορικά τον φοβιτσιάρη! Δεν έχω ακούσει κάποια εξήγηση της ονομασίας. Ο λαογράφος Γεράσιμος Ηρ. Παπατρέχας σημειώνει ότι ονομάζεται έτσι, πιθανόν, επειδή αναβλύζει ελάχιστο νεράκι, «ωσάν κατούρημα».
Εγώ υποθέτω, ότι του δόθηκε το όνομα λόγω μιας βασικής χρήσης του νερού που κουβαλούσαν από αυτό οι γυναίκες: το πλύσιμο των βρώμικων ρούχων, «των κατουρημένων» κυριολεκτικά ή μεταφορικά.
Εδώ θυμάμαι τους στίχους που είχα ακούσει στα παιδικά μου χρόνια:
«Η κατρίλω πάει να πλύνει
Κι η βροχή δεν την αφήνει
Άσε με μωρή βροχούλα μ’
Να ξεπλύνω τη βρακούλα μ’»
Ο Κατρίλας έπαιξε σημαντικό ρόλο στα νοικοκυριά της εποχής:
Θυμάμαι κάποιες φορές τις γυναίκες που γύριζαν από το μάζεμα άγριων χόρτων, τις «λαχανομαζώχτρες», να σταματάνε στο πηγάδι για να τα πλύνουν και να τα μεταφέρουν καθαρά στο σπίτι για μαγείρεμα. Πόσες γραφικές εικόνες συγκρατώ στη μνήμη μου.
Θυμάμαι τις γυναίκες «νεροκουβαλήτρες» να κουβαλάνε νερό από το πηγάδι για το πλύσιμο των ρούχων…
Θυμάμαι επίσης την αυστηρή διαταγή των μανάδων: «μην πάτε στο πηγάδι για παιχνίδι». Υπήρχε ο κίνδυνος να πνιγούμε. Συνέβαιναν σε κάποια χωριά τέτοια δυσάρεστα περιστατικά.
Σήμερα (2025) το πηγάδι, όπως και άλλα πηγάδια, δεν λειτουργεί. (Βλέπετε https://www.agriniopress.gr/machairas-xiromeroy-ta-pigadia-anavlyzoyn-mnimi-kai-istoria/). Παραμένει ωστόσο σημείο αναφοράς για τους Μαχαιριώτες. Ένα μικρό μνημείο το οποίο θυμίζει την αξία του νερού και την ανάγκη των χωριανών, κάποτε, να κατασκευάσουν πηγάδια.
Ο χρόνος και η εγκατάλειψη έχουν αφήσει έντονα σημάδια φθοράς στον Κατρίλα. Για τους κατοίκους του Μαχαιρά και για όσους επιστρέφουν το καλοκαίρι, ο Κατρίλας αποτελεί μια γέφυρα σύνδεσης με το παρελθόν του χωριού. Υπενθυμίζει τη ζωή των προγόνων, όχι πολύ μακρινών, και επανατροφοδοτεί τη συλλογική μνήμη της κοινότητας του Μαχαιρά.
Πρόταση συντήρησης και ανάδειξης του πηγαδιού:
Είναι απαραίτητος ο καθαρισμός και η φροντίδα του πηγαδιού. Πρέπει να απομακρυνθούν τα φυτά, τα κλαδιά, τα φθαρμένα τμήματα και να συντηρηθεί ο Κατρίλας. Επίσης, να μπει μια σήμανση με μικρή πινακίδα, όπου θα γίνεται αναφορά στη σημασία του πηγαδιού. Με τον καθαρισμό και τη σωστή συντήρηση, ο Κατρίλας, ο οποίος βρίσκεται μέσα στο χωριό, θα παραμείνει ζωντανό μνημείο τοπικής ιστορίας και πολιτισμού. Σημείο επίσκεψης για τους κατοίκους, για να μας θυμίζει ότι ένα ταπεινό έργο, όπως αυτό το πηγάδι, αναβλύζει την μικρο-ιστορία ενός τόπου και των ανθρώπων του.
Επίσης, καλό είναι να συντηρηθεί και ο κατηφορικός δρόμος, από την εκκλησία μέχρι το πηγάδι. Σε σημαντικό τμήμα του, το πλησιέστερο προς τον Κατρίλα, είναι άφτιαχτος. Για τη συντήρηση του δρόμου, είναι απαραίτητη η παρέμβαση του Δήμου, και κυρίως του υπεύθυνου αντιδημάρχου. (Η τσιμεντόστρωση του δρόμου έγινε επί προεδρίας Ταξιάρχη Κουτρουμάνου. Πέρασαν πολλές δεκαετίες από τότε…).
Η υλοποίηση της πρότασης θα προστατέψει το πηγάδι και θα αναδείξει την κοινωνική ιστορία του Μαχαιρά, ενός ξηρομερίτικου χωριού.
Συμπερασματικά: Τα πηγάδια είναι στοιχεία της Ταυτότητας του Ξηρομέρου. Είναι δείγματα λαϊκής αρχιτεκτονικής. Είναι Τόποι Μνήμης και Ιστορίας. Και αν διατηρηθούν, θα αφηγούνται την ιστορία του κάθε χωριού στις νεότερες γενιές…
Ας μη ρίξουμε πέτρα στα πηγάδια που μας δρόσισαν…
